Stefan Żeromski (1864 – 1925)
Jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich przełomu XIX i XX wieku, autor Ludzi bezdomnych i Przedwiośnia, inicjator i pierwszy prezesa Związku Zawodowego Literatów Polskich, założyciel polskiego oddziału PEN Clubu. Pisano o nim: „budziciel sumień”, „sumienie polskiej literatury” i „pierwsze serce w ojczyźnie”.
Urodził się w Strawczynie koło Kielc, a zmarł w wieku 61 lat na Zamku Królewskim w Warszawie, w mieszkaniu ofiarowanym mu przez prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego.
Dzieciństwo spędził w otoczeniu Gór Świętokrzyskich – w Ciekotach. W 1873 r. trafił do szkoły początkowej w Psarach, gdzie uczył się przez rok. Następnie kontynuował naukę w kieleckim Miejskim Gimnazjum. Ukończył je w 1886 r., jednak nie uzyskał świadectwa dojrzałości. Wielkim pisarzem był, ale zawalił matematykę. Przedmioty ścisłe niestety nie były mocną stroną pisarza i nawet raz powtarzał klasę. Chciał jednak dalej się uczyć i dostał się na studia w Instytucie Weterynarii w Warszawie, gdyż tam nie wymagano świadectwa dojrzałości. Niestety z braku funduszy nie udało mu się dokończyć nauki. W 1889 r. rozpoczął pracę jako guwerner.
Podczas pobytu w stolicy Żeromski nawiązał współpracę z dwoma czasopismami: „Głosem” oraz „Tygodnikiem Powszechnym”, na łamach, których publikował swoje pierwsze utwory m.in. Ach, gdybym dożył tej pociechy. Stefan Żeromski swoje pierwsze utwory publikował pod pseudonimami: Iksmoreż, Józef Katerla, Maurycy Zych.
Lubił podróże. W roku 1892 udało mu się zwiedzić Zurych, Wiedeń Pragę i Kraków. Rok ten zapisał się również w pamięci pisarza nie tylko ze względu na eskapady po świecie, ale Żeromski zmienił stan cywilny. Wziął ślub z poznaną w Nałęczowie Oktawią Rodkiewiczową. W tym samym roku pisarz wyjeżdża z małżonką i jej córką do Szwajcarii i rozpoczyna pracę bibliotekarza w Muzeum Narodowym Polskim w Rapperswilu. Po pięciu latach powraca do kraju. W Warszawie w Bibliotece Ordynacji Zamoyskiej pełni funkcję pomocnika bibliotekarza.
Rok 1904 zmienia dotychczasowe życie pisarza. Dzięki sukcesowi powieści Popioły Żeromski może zająć się wyłącznie pracą pisarską. Parę lat później wyjeżdża z rodziną do Paryża. Tam poznaje piękną Annę Zawadzką – malarkę. Zakochują się w sobie, a w 1913 r., we Florencji, rodzi się ich córka Monika. Została ona ochrzczona przez matkę pod nazwiskiem Żeromska, jako dziecko ze związku sakramentalnego, co dziś budzi kontrowersje. Badacze odkryli, iż Żeromski nigdy nie ożenił się po raz drugi.
Na początku XX wieku, zwłaszcza po wydarzeniach rewolucji z 1905 roku, Żeromski wiele utworów literackich poświęcał powstaniu styczniowemu. Pisarz, głównie należący do pokolenia Młodej Polski, zerwał z pozytywistyczną krytyką czynu zbrojnego, i doszukiwał się głębszych przyczyn klęski i zwracał uwagę na martyrologię powstańców. Do takiego utworu należały Wierna rzeka. Do poruszenia tematu powstania zainspirowały Stefana Żeromskiego przeżycia i opowiadania jego krewnych, stąd podtytuł powieści “klechda domowa”. Ojciec pisarza, Wincenty Żeromski, więziony był w Kielcach za pomoc powstańcom, a po uwolnieniu ukrywał się w majątku w Rudzie Zajączkowskiej nad Łośną. Literackie nazwisko głównej bohaterki pochodzi od Brynicy – majątku dziadków Stefana Żeromskiego, a jej imię nawiązywało do Salomei z Bergu Zaś powieściowe nazwisko Józefa nawiązuje do możnego rodu Odrowążów, którego dawna siedziba znajdowała się w pobliskim Piekoszowie. Jeszcze w 1540 r. Brynica znajdowała się w posiadaniu Hieronima Odrowąża.
Po wybuchu I wojny światowej Stefan Żeromski w 1914 roku zgłosił się do Legionów, ale później odsunął się od Józefa Piłsudskiego ze względu na negatywny stosunek do polityki państw centralnych. W 1918 roku był jednym z organizatorów polskiej władzy państwowej na Podhalu. Jest to jednak rok tragiczny, syn Stefana i Oktawii umiera na gruźlicę.
W 1919 roku wyjeżdża do Warszawy,zamieszkuje w willi w Konstancinie ze swoją drugą partnerką.
Pomyślny dla Żeromskiego okazał się być rok 1924. Wtedy to jego utwór Wiatr od morza przyniósł mu nagrodę Elizy Orzeszkowej, był także kandydatem do Nagrody Nobla.
Zaraz po tym ukazało się Przedwiośnie. Autor przedstawia w utworze Rzeczpospolitą odrodzoną, ale rozbitą wewnętrznie i źle rządzoną. Co ciekawe, powieść opatrzona jest mottem z poematu Szekspira Wenus i Adonis: „Zło jest wynikiem spętania duszy przez namiętność”, które w wydaniu książkowym nie zostało jednak uwzględnione.
Śmierć przyszła po Stefana w 1925. Pochowano go w Warszawie na cmentarzu ewangelicko – reformatorskim. Pożegnalne utwory poświęcili mu m.in. Władysław Broniewski, Mieczysław Jastrun, Jan Lechoń, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Leopold Staff.
Powieści Żeromskiego często, o czym wiadomo niewielu osobom, przenoszone były na ekrany. Do najwybitniejszych dzieł filmowych opartych na powieściach Żeromskiego zaliczyć można zapewne następujące filmy: Popioły w reż. Andrzeja Wajdy, Wierna rzeka Tadeusza Chmielewskiego, Dzieje grzechu, powieść ta doczekała się trzech ekranizacji (1911, 1933, 1975), z czego najciekawszą pozycją jest ta ostatnia z 1975 roku w reżyserii Waleriana Borowczyka. Ekranizacji doczekały się również powieści: Ludzie bezdomni oraz Syzyfowe prace. Pierwsza z tych powieści została zekranizowana pod tytułem Doktor Judym, druga pod tytułem oryginalnym